Arcybiskup Jeremiasz

                Pedagogiczno-duchowe znaczenie wieczerni  i jutrzni

1. Wprowadzenie.
    Tradycja liturgiczna Kościoła Prawosławnego wchłonęła i zasymilowała doświadczenie modlitewne Starego Testamentu oraz wiele elementów liturgicznej tradycji pozabiblijnej, egipskiej, greckiej, perskiej, narodów słowiańskich. Proces tworzenia i wzbogacania form liturgicznych nie jest procesem zakończonym. 
    W Patriarchacie Aleksandryjskim trwa od wielu lat intensywna praca nad ukształtowaniem form liturgicznych w ponad trzydziestu grupach narodowościowych lub etnicznych Afryki.  Chodzi nie tylko o przekłady, ale i ogromy proces inkulturacji w pełnym tego słowa  znaczeniu.
    Doświadczenie modlitewne jest procesem, który trwa nieprzerwanie od wieków. Z tego doświadczenia wyrastają formy liturgiczne i obyczaje religijne.
    Liturgia nie jest skostniałym systemem form zaczerpniętych z przeszłości, lecz ciągle na nowo wzbogacanym doświadczeniem w nieustannym dążeniu do osiągnięcia stanu obcowania z Bogiem. 
    Prawosławne nabożeństwa posiadają elementy stale, które tworzą szkielet lub ramy konstrukcji i elementy zmienne, zależne od czasu doby, dnia tygodnia, dnia roku, zależne od cyklu przygotowań do Święta Zmartwychwstania lub Bożego Narodzenia i od okresu po tych świętach następujących.    Do części stałych wymienionych nabożeństw dodawane są hymny zależnie od dnia tygodnia i roku oraz cyklu paschalnego, bożonarodzeniowego lub związanego z innymi świętami. 
     Dzień liturgiczny zaczyna się od wieczora. Zgodnie z porządkiem stworzenia świata. Po każdym dniu tworzenia występuje w Księdze Rodzaju formuła: „I nastał wieczór, i nastał poranek” (nap.Rodz.1,5).  Każda pora dnia jest uświęcana przez odpowiednią  modlitwę.
    Wieczorem, czyli w pierwszych godzinach dnia (czyli doby) sprawowana jest wieczernia (nieszpory, scs.вечерня, grec.εσπερινος). Po wieczerni następuje powieczerze (scs. Повечерие, grec. Αποδειπνον), o północy – nokturn (полунощница, μεσονυκνικος),  rankiem – jutrznia, dalej godzinki 1,3,6,9. Wszystkie te nabożeństwa stanowią przygotowanie do uczestnictwa w Liturgii Świętej.  
    
2. Wieczernia
    Tradycja wieczerni sięga czasów starotestamentowych. Chrześcijańskie nieszpory powstały na kanwie starotestamentowej modlitwy przy zapalaniu wieczornej lampki. W liturgicznej praktyce Kościoła prawosławnego jest kilka typów wieczerni. Są one sprawowane w zależności od świąt liturgicznych.
    Każda wieczernia posiada jednak niezmienną podstawową strukturę. Należą do niej: 
1)początkowa aklamacja, 
2)Psalm 103 (104), 
3)wielka litania, 
4)fragmenty Psal. 140(141), 141(142),129(130), 116, i tekstów stichir (hymnów)zmieniających się w zależności od dnia
 5) Modlitwa „Uczyń nas Panie Godnymi ...”
6) Litania błagalna
7) Śpiew hymnów (стихиры на стиховне)
8) modlitwa św.Symeona „ Teraz puszczasz sługę swego,Panie...” i końcowe modlitwy.
    Ten bardzo uproszczony schemat pozwala uchwycić treść wieczerni i przesłanie tego nabożeństwa. Jest to bez wątpienia najstarsze nabożeństwo chrześcijańskie. Jednocześnie zawiera ono niezwykle aktualne przesłanie.
    Pierwszy wielki temat nieszporów to stworzenie świata. Temat ten jest przedstawiony słowami Psalmu 103(104). „ Błogosław, duszo moja, Pana, Panie, Boże mój, wielki jesteś bardzo ... Założyłeś ziemię na podwalinach jej ... Wodom wyznaczyłeś granicę ... Jak mnogie są Twoje dzieła, Panie! Wszystkieś w mądrości uczynił ...”
   Drugim podstawowym  tematem jest grzech i pragnienie wyzwolenia z niewoli grzechu. „Panie, wzywam Ciebie, pośpiesz do mnie, słuchaj głosu mego, kiedy Ciebie wołam. Niech moja modlitwa będzie jak kadzidło przed obliczem Twoim, a podniesienie rąk jak wieczorna ofiara” Ps.140(141), 1-2.  „ Wyprowadź z więzienia duszę moją, abym wysławiał Twoje imię” Ps.141(142),8.
   Trzecim tematem jest oczekiwanie Zbawiciela. Temat ten jest treścią zarówno psalmów jak i następujących po każdym z 10 wybranych z nich wierszy hymnów, zmieniających się w zależności od dnia. 
   W następną niedzielę na Господи воззвах  (ton 7) usłyszymy tak:
Изведи из темницы душу мою, исповедатися Имени Твоему
Приидите возрадуемся Господеви, сокрушившему смерти державу, и просветившему человеческий род, со безплотными зовуще:Содетелю и Спасе наш слава Тебе.
Ton 8:
Вечернюю песнь
„Wieczorną naszą pieśń i rozumną służbę przynosimy Tobie, Chryste, albowiem zechciałeś zmiłować się nad nami przez Twoje Zmartwychwstanie”. 
Ton 7 
Да будут уши
Ton 8  

„ To Słowo, od Boga Ojca, zrodzone przed wiekami, a  ostatnimi czasy, to samo Słowo przyjęło ciało od Tej, Która nie znała męża, przecierpiało śmiertelne ukrzyżowanie; Ono też zabitego niegdyś człowieka wybawiło swoim Zmartwychwstaniem” (Hymny na „Panie wołam do Ciebie” niedzieli tonu 8-go). 
 Wyraźne są różnice między 7 a 8 tonem. W hymnach (stichirach) 7 tonu jest mocny akcent na rzeczywistoś ziemską, historyczna Odkupienia. W stichirach 8 tonu dominuje radość Zmartwychwstania i wieczność.
    Teksty te są liturgiczną antycypacją Odkupienia dokonanego przez Chrystusa. Jeszcze przed dokonaniem Zbawienia ludzkość żyła tym, co miało nastąpić. Wielu ludzi, którzy przeżyli wojnę, opowiadało, że bez nadziei, iż okropności wojny kiedyś się zakończą, nie mogliby przeżyć. Popełniliby samobójstwo. Jest to niezwykle ważny element funkcjonowania psychiki człowieka. Bez nadziei na przyszłość teraźniejszość staje się nieznośna. 
    Tego uczy nas wieczernia nawet wówczas, gdy nieświadomie w niej uczestniczymy. Treść słów i śpiew cerkiewny kształtują naszą duszę w sposób inny niż poznanie dyskursywne, logiczne, racjonalne. Błędne jest myślenie, że poznajemy tylko wtedy, gdy „rozumiemy” tzn gdy słowa, skierowane do nas są nam znane. Poznanie dyskursywne jest o wiele słabsze niż poznanie intuicyjne. Poznanie intuicyjne, dokonujące się ponad (nie poza) świadomością jest o wiele silniejsze. Prawie cała nasza wiedza jest wynikiem poznania intuicyjnego. Poznanie dyskursywne, uznawane za naukowe staje się niszczycielskie, gdy ignoruje wiedzę ponad-logiczną. 
  Anamnetyczna warstwa  wieczerni zawiera jeszcze jeden wielki temat. Jest nim przyjście Mesjasza. Wieczernia kończy się hymnem św. Symeona „ Teraz puszczasz sługę swego Panie, według słowa swojego w pokoju, gdyż oczy moje widziały zbawienie twoje, które przygotowałeś przed obliczem wszystkich ludów: światłość, która oświeci pogan, i chwałę ludu twego izraelskiego” (Łk.2,29-32).
     Celem wieczerni nie jest jedynie przypomnienie stworzenia świata i wydarzeń historii zbawienia. Jest nim także   wychowanie. Wielopłaszczyznowa i dlatego skomplikowana treść wieczerni poucza jak należy  zachowywać się w stosunku do świata i do innych ludzi oraz należy postrzegać siebie. W stosunku do świata uczy poszanowania nie tylko każdej żywej istoty, ale całości stworzenia Bożego. Woda i powietrze, kamień i urodzajna gleba, wszystko co istnieje, powinno znajdować się pod opieką człowieka. Człowiek odpowiada za ich stan. Świat  nie może być postrzegany jako wrogi człowiekowi byt, który należy zdobywać i ujarzmiać. Człowiek i wszystko, co istnieje jest dziełem Boga, Który nie pozostawia swojego stworzenia, nawet wówczas, gdy to stworzenie odchodzi od Niego. 
     Siebie człowiek powinien postrzegać jako grzesznika, ale grzesznika zbawionego przez Chrystusa. Przypomnienie grzechu nie ma na celu wtrącenia w otchłań rozpaczy i pesymizmu egzystencjalnego. Jest wezwaniem do trzeźwej i krytycznej oceny siebie, do odrzucenia egoizmu i uświadomienia wspólnoty losu nie tylko z ludźmi ale i całym stworzeniem. Człowiek jest powołany do twórczej pracy, możliwej dzięki Odkupieniu i trwaniu przy Bogu.
    Śmierć wreszcie nie jest kresem życia, lecz jest przede wszystkim radością spotkania z Bogiem, a więc początkiem zmartwychwstania i życia wiecznego.
     Treść wieczerni, w jej warstwie słownej, muzykalnej, czynnościach liturgicznych i w oprawie zewnętrznej (szaty liturgiczne, kadzidło) można określić jako wielowarstwową aktualizację doświadczenia ludzkości od stworzenia do przyjścia Mesjasza.
3.Jutrznia.
  Jutrznia nawiązuje do niektórych elementów nabożeństwa synagogalnego, nap. uroczyste wniesienie Ewangelii na środek cerkwi. Niektóre elementy nawiązują do nabożeństw misteryjnych czasów przedchrześcijańskich, nap.namaszczenie poświęconym olejem. Struktura i treść zarówno wieczerni jak i jutrzni są wyraźnym świadectwem starożytnej praktyki Kościoła pierwszych, który w najlepszych osiągnięciach myśli ludzkiej, w niektórych elementach nabożeństw przedchrześcijańskich i w przyjaznych człowiekowi zasadach życia społecznego upatrywał antycypację nauczania Chrystusa i życia Kościoła.
   W świecie pogańskim starożytni pisarze kościelni widzieli raczej „pogański nie przynoszący owoców Kościół” niż świat, który należało tępić i niszczyć. W Rumunii do naszych czasów dotarł zwyczaj umieszczania w przedsionkach cerkwi podobizn „chrześcijan do Chrystusa”, Sokratesa, Platona, Seneki.
   Struktura jutrzni jest również dość skomplikowana. Istnieje kilka typów jutrzni.
    Do elementów stałych należą:
1) wstępna aklamacja 
2) lektura sześciu Psalmów (szestopsałmije) 3, 37(38), 62 (63), 87 (86), 102(103), 142(143) 
3) wielka litania
4) troparion dnia
5) lektura okreslonych na każdy dzień psalmów (kafizmy)
6) w dni wielkich świąt i w niedziele „polielej” z czytaniem Ewangelii
7) kanon złożony z dziewięciu pieśni
8) Ps.150 i 148 i stichiry (hymny chrześcijańskie wielu autorów z różnych okresów)
9) Wielka doksologia
10) Końcowe hymny i litanie.
Tematem głównym jutrzni jest zwiastowanie Zmartwychwstania. Dokonuje się to w sposób wieloraki i na wielu płaszczyznach. Poprzedzone jest analizą kondycji człowieka. Analiza ta jest zawarta przede wszystkim w sześciu wymienionych wyżej psalmach.  
    Ps.3 przedstawia sytuacje człowieka, któremu przeciwstawiają się liczni wrogowie. „ O Panie, jak liczni są wrogowie moi! Jak wielu powstaje przeciwko mnie!” W interpretacji Ojców Kościoła, szczególnie autorów Filokalii oraz prawosławnych liturgistów chodzi nie o wrogów zewnetrznych, nie o innych ludzi. Wrogami są namiętności i grzeszne skłonności człowieka, jego złe myśli oraz popełnione grzechy.  
    Następne dwa Psalmy (37 i 62) kontynuują badanie stanu człowieka walczącego z grzesznością.
PS.37(38) „Panie nie karz mnie w gniewie swoim. I nie karć mnie w zapalczywości swojej. (str.610)
Ps.62 (63) 
„Boże ! Tyś Bogiem moim, ciebie gorliwie szukam, 
Ciebie pragnie dusza moja;
Tęskni do Ciebie ciało moje, Jak ziemia zeschła, spragniona i bezwodna”.(str.628)

 Ps.87(86) stawia człowieka w obliczu Boga. 
„Nakłoń, Panie, ucha swego!
Wysłuchaj mnie, bom ubogi i nędzny!
Zachowaj duszę moją, bom jest pobożny!
Wybaw, Boże mój, sługę swego, który ufa tobie ! (str.649)
Ps.102(103) jest doksologią, pieśnią o wszechmocy i miłosierdziu Boga. Ostatni Psalm w szóstce, 142(143) kończy analizy człowieka pewnością zbawienia i przekonaniem o zdolności do twórczej pracy na ziemi.   „Ocal mnie, Panie, od wrogów moich, w Tobie szukam schronienia. Naucz mnie spełniać Twoją wolę, bo Ty jesteś mój Bóg. Niech Twój duch dobrotliwy prowadzi mnie po równej ziemi” (w.9-10).
     Tak przygotowany uczestnik całonocnego czuwania może zwrócić się z modlitwą bezpośrednio do Boga i wyznać wiarę w Jego moc przejawiającą się w Zmartwychwstaniu (w niedziele) i w wydarzeniach historycznych lub w poszczególnych osobach ( w święta).
      Dlatego po sześciu psalmach następuje wielka ektenia i Бог Господь... oraz tropariony.  
    Jednak pewność zbawienia może rodzić zarozumiałość, a więc i zgubę. Dlatego jeszcze raz następuje czytanie Psalmów (kafizmy) jako przypomnienie o grzeszności i o potrzebie pokory przed Bogiem i współbraćmi i siostrami.
Polielej 
    Dopiero wówczas może nastąpić czytanie Ewangelii o Zmartwychwstaniu Chrystusa (w niedziele) lub fragmentu Ewangelii wyrażającej treść święta. Jest to kulminacyjny moment jutrzni.
    Po nim następuje część, która aktualizuje całe dotychczasowe doświadczenie ludzkości w celu umożliwienia maksymalnej poprawności działań człowieka w chwili obecnej, tu i teraz. Jest to część jutrzni, która w terminologii liturgicznej nosi nazwę kanonu. Już sama nazwa wskazuje na cel tej części jutrzni. Kanon, a więc chodzi o wskazanie reguł, które pozwalają zachować właściwą drogę, czyli drogę prowadzącą do Królestwa Niebieskiego.
    Kanon jest niezwykłą kompozycją liturgiczną z wielu punktów widzenia. Jest to po pierwsze bardzo precyzyjna myśl teologiczna, wyrażona w poetyckiej formie. Jest to również kompozycja imponująca pod względem muzycznym. Składa się z dziewięciu pieśni. Każda zaś pieśń składa się z hirmosu i troparionów. Motywy pieśni są oparte na różnych pieśniach Starego Testamentu:
1 pieśń nawiązuje do pieśni Mojżesza  po przejściu przez Morze Czerwone (Wyj.15),
2 pieśń - do pieśni Mojżesza według Pow.Pr.32
3 pieśń – do pieśni Anny, matki Samuela (1Sam.2,10)
4 pieśń – do pieśni proroka Habakuka (Habak.3)
5 pieśń – do pieśni księgi Izajasza (rozdz.26)
6 pieśń – do pieśni proroka Jonasza (Jon.2)
7 i 8 pieśń – do pieśni trzech młodzieńców wrzuconych do rozpalonego pieca według księgi proroka Daniela (rozdz.3 od wiersza 34). Fragment (98 wierszy) się jedynie w Biblii słowiańskiej.
9 pieśń - do Magnificat (Łk.2,46-55).
    Istnieje kilkadziesiąt wersji  każdej pieśni. 
    Dla przykładu: 1 pieśń pierwszego tonu kanonu niedzielnego brzmi: „Twoja zwycięska prawica zasłynęła chwalebnie mocą godnie Boga; ona bowiem, nieśmiertelny Panie, jako wszechmocna, starła przeciwników, Izraelitom zaś drogę nową wyłożyła po głębinach” . Pierwszy troparion tego kanonu brzmi tak: „Ty, Który najpierw, przeczystymi rękami, jako Bóg działając, stworzyłeś mnie z prochu ziemi, rozpostarłeś ręce na Krzyżu, wzywając z ziemi śmiertelne moje ciało, które z Dziewicy przyjąłeś”.
   1 pieśń pierwszego kanonu na Boże Narodzenie brzmi: „Chrystus się rodzi, wysławiajcie Go, Chrystus zstępuje z niebios, spotykajcie Go, Chrystus na ziemi, podnoście się. Niech cała ziemia śpiewa Panu i wy, ludzie, radośnie śpiewajcie Panu, albowiem został uwielbiony”. 
Pieśń ta na Wielkanoc ma taką treść: „ Zmartwychwstania dzień, przyjmijmy oświecenie, ludzie, Pascha, Pascha Pana, albowiem od śmierci do życia, i od ziemi na niebiosa przeprowadził nas Chrystus Bóg, nas, którzy pieśń zwycięstwa śpiewają”. 
    We wszystkich wariantach słyszymy motyw pieśni Mojżesza. Jest to przede wszystkim przypomnienie wydarzenia historycznego, które wskazuje na nieprzemijające znaczenie tego wydarzenia zbawczego dla życia ludzi w każdym pokoleniu. 
Pieśń 2 kanonu jest śpiewana tylko w czasie Wielkiego Postu. «Вонми небо, и возглаголю, и воспою Христа, от Девы плотию пришедшего».

    W każdej jest też odniesienie do świętowanego wydarzenia i do sytuacji człowieka śpiewającego ten tekst lub słuchającego tego teksu. Budowana jest w ten sposób świadomość przynależności do społeczeństwa ludzkiego ogarniającego wszystkie wieki i całe stworzenie.
Wyklucza to wszelki nacjonalizm, dyskryminację z powodu koloru skóry, kultury czy języka. Jednocześnie, ze względu na zakorzenienie w Historii Zbawienia, tzn.w Słowie Bożym wyklucza grzeszne niszczycielskie elementy w świadomości człowieka. (Co jest ważne dla nas szczególnie w ostatnich dniach.) Wolność nie oznacza zniewolenia przez grzech, lecz wolność do namiętności i zdolność do twórczego stosunku do siebie samego (własne zbawienie) i świata (zbawienie całego stworzenia).  
 Jest to też świadomość wszechmocy, miłosierdzia Bożego, ale też i sądu nad niesprawiedliwymi. Uczestnik nabożeństwa jest postawiony w sytuacji, która w Starym Testamencie jest opisywana jako  „chodzenie przed Bogiem”, a więc jako świadomość stałej obecności Boga w życiu człowieka. Jednocześnie jest to lekcja, która uczy odpowiedzialności za swoje czyny. Uczestnik nabożeństwa znajduje się na ziemi, ale jest postawiony w obliczu nieba.
    Tak skomponowane nabożeństwo prowadzi do doksologii i daje moc modlitwie błagalnej. W starożytnym Kościele na całonocne czuwanie poświęcona była każda noc z soboty na niedzielę. Każde kończyło się Liturgią Eucharystyczną.
4.Zakończenie.
     Przypomnienie  znaczenia nabożeństw dla jakości dnia powszedniego naszego życia, które staje się coraz bardziej „zabiegane” i coraz szybsze,  staje się obecnie coraz bardziej  potrzebne.
     Zbyt często również prawosławni chrześcijanie dają się porwać gorączce dnia. Skracamy modlitwy prywatne. Pragniemy jak najszybciej mieć za sobą udział w nabożeństwach, w tym i w Liturgii Eucharystycznej. Nie zauważamy, że gdy nie poddajemy się wpływowi życia liturgicznego Kościoła wpadamy pod wpływ mass-mediów, który staje się często destrukcyjny. Trzeźwieć zaczynamy pod wpływem nieszczęść. Jesteśmy tak zafascynowani postępami nauk, że nie zauważamy zniewolenia w dniu powszednim.
    Uczestnictwo w życiu liturgicznym chroni nas przed zniewoleniem, chorobami psychicznymi, daruje trzeźwość myślenia. Wymaga spełnienia wielu warunków, w tym również warunku intelektualnego, poznawczego. Nabożeństwo nie jest nudnym, bezużytecznym teatrem, lecz przez Ducha Świętego natchnionym systemem oddziaływań na całe nasze jestestwo: rozum, serce, wolę, psychikę, ciało i ducha. Kształtowanie ducha naszego jest zadaniem szczególnym, od niego zależy – według nauczania św.Serafima_- zbawienie nasze i „tysięcy wokół nas”.  Ap. Paweł pisze: „stworzenie z tęsknotą oczekuje objawienia synów Bożych... że i samo stworzenie będzie wyzwolone z niewoli skażenia ku chwalebnej wolności dzieci Bożych” (Rzym.8,19. 21).
W nabożeństwach przygotowawczych i w Liturgii Świętej dokonuje się przemiana człowieka i świata tu i teraz.